चालू घडामोडी : १४ फेब्रुवारी

पीएनबीमध्ये देशातील सर्वांत मोठा बँक घोटाळा

• सार्वजनिक क्षेत्रातील दुसऱ्या क्रमांकाची बँक असलेल्या पंजाब नॅशनल बँकेच्या ब्रिच कँडी शाखेमध्ये ११,४०० कोटी रुपयांचा देशातील सर्वांत मोठा बँक घोटाळा झाल्याचे उघडकीस आले आहे.
• या घोटाळ्यात अब्जाधीश हिरे व्यापारी नीरव मोदी आणि त्याच्या काही कंपन्या तसेच अन्य नामांकित जवाहिरे कंपन्यांवर संशय आहे.
• पंजाब नॅशनल बँकेच्या दोन कर्मचाऱ्यांनी फसवणुकीच्याद्वारे बँकेच्या परदेशस्थ शाखांमधून नीरव मोदी व त्यांच्या कंपन्यांना कर्ज उभारणीसाठी बनावट हमीपत्रे जारी करवून घेतली.
• मात्र त्याविषयी बँकेच्या यंत्रणेत कोणतीच नोंद झाली नव्हती. या संशयाच्या आधारेच बँकेने कंपन्यांविरोधात गेल्या महिन्यात तक्रार दिली होती.
• यावेळी नीरव मोदी यांची चौकशी करण्यात आली होती आणि २८२ कोटींचा घोटाळा झाल्याचे समोर आले होते.
• पंजाब नॅशनल बँकेकडून या घोटाळ्याप्रकरणी दोन तक्रारी दाखल झाल्या असून सीबीआय तसेच अंमलबजावणी संचालनालयाने याप्रकरणी नीरव मोदीविरोधात गुन्हा दाखल करत चौकशी व कारवाईला सुरुवात केली आहे.
• कारवाई होणार हे स्पष्ट होताच नीरव मोदी देशाबाहेर पलायन करून स्वित्झर्लंडमधील दावोस येथे गेल्याची शक्यता आहे.
• सीबीआयने नीरव मोदी, त्यांची पत्नी अमि, भाऊ निशाल आणि आणखी एका नातेवाईकावर ३१ जानेवारीला फसवणुकीचा गुन्हा दाखल केला आहे.
• गुन्हेगारी कट रचणे आणि भ्रष्टाचारविरोधी कायद्यातील कलमांतर्गत सध्या मोदी याच्याविरोधात गुन्हा दाखल करण्यात आलेला आहे.
• सीबीआयने या घोटाळ्यात सहभागी असलेल्या गोकूलनाथ शेट्टी आणि मनोज खरात या बँकेच्या अधिकाऱ्यांवरही गुन्हा दाखल केला आहे.
• नीरव मोदी याच्या देशभरातील १७ मालमत्तांवर अंमलबजावणी संचालनालयाने अर्थात ईडीने छापे टाकले आहेत.
• या कारवाईत मोदीच्या मालकीच्या गितांजली जेम्स या दुकानांतील ५१०० कोटी रुपयांचे हिरे जडजवाहीर आणि दागिने जप्त करण्यात आले आहेत.
• त्याचबरोबर मोदीच्या बँक खात्यातील ३.९ कोटींच्या ठेवी आणि मुदत ठेवी देखील ईडीने जप्त केल्या आहेत.
• त्याचबरोबर ईडीने परराष्ट्र मंत्रालयाशी संपर्क साधून नीरव मोदी, त्याची पत्नी अमी मोदी आणि मेहुल चोक्सी यांचे पासपोर्ट रद्द करण्याची मागणी केली आहे.
• नीरव मोदीच्या मुंबई, सुरत आणि नवी दिल्लीतील कार्यालये, शोरुम्स आणि वर्कशॉप्सवरही ईडीने छापे मारून तेथील मालमत्ता जप्त केली आहे.
• याचसोबत सीबीआयने नीरव मोदी याच्या मुंबईतल्या कुर्ला परिसरातल्या घराला सील ठोकले आहे.

 घोटाळयाबद्दल 

• सकृतदर्शनी हा घोटाळा नीरव मोदी याने व्यवस्थित कारस्थान रचून केल्याचे दिसते. यासाठी त्याने बँकेच्या अधिकाऱ्यांशी संगनमत केल्याचेही दिसते. या घोटाळ्याची सुरुवात २०११मध्ये झाल्याचे सांगितले जात आहे.
• विदेशातून माल आयात करण्यासाठी मोठ्या कंपन्या एलओयू किंवा लेटर ऑफ क्रेडिट (एलसी)चा वापर करतात. बँकेने त्या ग्राहक कंपनीची घेतलेली ती एक प्रकारची हमी (गॅरंटी) असते.
• ही एलसी किंवा एलओयू विदेशातील कंपनीने तेथील बँकेला दाखवल्यास याच त्या बँका विदेशातील खातेदाराला मोठी रक्कम कर्ज म्हणून देतात.
• नंतर ही रक्कम भारतातील ग्राहक कंपनीकडून व्याजासह वसूल करते. हा व्यवहार विशिष्ट कालावधीत (साधारणत: तीन महिने) पूर्ण करायचा असतो.
• बँक अधिकाऱ्यांकडून मोदीने लेटर ऑफ अंडरस्टँडिंग घेतले व त्यामार्फत विदेशातील बेनामी कंपन्यांना ११,४०० कोटी रुपये विदेशी चलनात पाठविले.
• यासाठी नीरव मोदी आणि कंपूने डायमंड आर यूएस, सोलर एक्सपोर्टस् व स्टेलर डायमंडस् या तीन बेनामी कंपन्याचा दुरुपयोग केल्याचे दिसते.
• या कंपन्याच्यामार्फत ११,४०० कोटी रुपये पंजाब नॅशनल बँकेने विदेशात पाठवले. मात्र हे सर्व व्यवहार बँकांच्या देशांतर्गत सीबीएस प्रणालीने न होता आंतरराष्ट्रीय व्यवहारासाठी वापरल्या जाणाऱ्या स्विफ्ट या मेसेज प्रणालीमार्फत झाले.
• यामुळेच त्यांची पंजाब नॅशनल बँकेत कुठेही नोंद नाही. यावरून बँक अधिकाऱ्यांचा या घोटाळ्यातील सहभाग सिद्ध होतो.
• पंजाब नॅशनल बँकेत उप-व्यवस्थापक पदावर काम करणारे गोकुळनाथ शेट्टी आणि मनोज खरात या अधिकाऱ्यांनी आपल्या पदाचा गैरवापर करत नीरव मोदीला मदत केल्याचे निदर्शनास आले आहे.
• आपल्या बेनामी कंपन्यांची विदेशात खाती उघडण्यासाठी नीरव मोदीने स्टेट बँक ऑफ इंडिया, कॅनरा बँक, अलाहाबाद बँक, युनियन बँक ऑफ इंडिया, बँक ऑफ इंडिया व ॲक्सिस बँकेच्या विदेशातील शाखांचा दुरुपयोग केल्याचे दिसते. या बँकांची चौकशी वित्त मंत्रालय सध्या करीत आहे.

 नीरव मोदीबद्दल 

• नीरव मोदी हा ४७ वर्षांचा असून त्याचे वडील हे देखील हिरेव्यापारीच होते. व्यवसायानिमित्त ते बेल्जियममध्ये गेले.
• नीरव मोदी वॉर्टन महाविद्यालयात शिकत असतानाच वडिलांचा व्यवसाय थंडावला. यामुळे त्याला शिक्षण अर्धवट सोडून बेल्जियममध्ये परतावे लागले. यानंतर नीरव मोदी भारतात आला.
• मुंबईत आल्यावर नीरव मोदीने त्याचा मामा मेहूल चोकसी यांच्याकडून हिरे व्यापाराचे धडे गिरवले आणि १८ वर्षांपूर्वी त्याने भारतात हिरे व्यापारात प्रवेश केला.
• २००८ मध्ये नीरव मोदीला त्याच्या एका मित्राने हिऱ्याचे इयरिंग तयार करण्याचा सल्ला दिला. हा सल्ला मनावर घेत नीरव मोदीने फायरस्टार डायमंड ही कंपनी सुरु केली.
• नीरव मोदीच्या या कंपनीचे मुख्यालय मुंबईत आहे. तर दिल्ली, लंडन, न्यूयॉर्क, लास व्हेगास, सिंगापूर, मकाव, बिजिंग या देशांमध्ये त्याच्या कंपनीच्या शाखा आहेत.
• लिसा हेडन आणि प्रियांका चोप्रा या नीरव मोदीच्या कंपनीच्या ब्रँड अँबेसिडर राहिल्या आहेत. केट विंसलेट आणि डकोटा जॉनसन यांच्यासारख्या हॉलिवूड अभिनेत्री नीरव मोदींच्या ज्वेलरीच्या ग्राहक आहेत.  
• नीरवला भारतातील ‘डायमंड किंग’ असेही संबोधले जाते. फोर्ब्सच्या १०० श्रीमंत भारतीयांच्या २०१७च्या यादीत नीरव मोदी ८४व्या स्थानावर आहे. नीरव मोदीची संपत्ती १.७३ अब्ज डॉलर इतकी आहे.

 पंजाब नॅशनल बँकेबद्दल 

• पंजाब नॅशनल बँकेचा इतिहास हा १२२ वर्ष जुना आहे. १९००मध्ये या बँकेची पहिली शाखा कराची-पेशावर येथे उघडण्यात आली होती.
• या बँकेची सुरुवात करण्यासाठी स्वातंत्र्यसेनानी लाला लजपत राय आणि लाला हरकिशन लाल यांनी मोलाचे योगदान दिले होते.
• ही बँक पूर्णतः भारतीय चलनावर सुरू झाली होती. त्यावेळी १४ मूळ शेअर्स होल्डर आणि ७ संचालकांनी फारच कमी शेअर्स घेतले. त्यामागे बँक सामान्य लोकांपर्यंत जास्तीत जास्त पोहोचावी हा उद्देश होता.
• या बँकेत महात्मा गांधींसह लाल बहादूर शास्त्री, इंदिरा गांधी, जवाहरलाल नेहरू, जालियन वाला बाग कमिटीचेही बचत खाते होते.
• पंजाब नॅशनल बँकेचे राष्ट्रीयीकरण १९६९मध्ये इतर बँकांसोबत झाले. ब्रिटन, हाँगकाँग, काबूल, शांघाई आणि दुबईमध्ये या बँकेच्या शाखा आहेत.
• सद्यस्थितीत पंजाब नॅशनल बँकेच्या ६९४७ शाखा आणि जवळपास १० कोटी खातेधारक आहेत. तसेच ९७५३ एटीएम सेंटर आहेत. सप्टेंबर २०१७मध्ये बँकेतील एकूण जमा ठेवी ६.३६ लाख कोटी रुपये होती.
• कर्जवितरणाच्या बाबतीत पंजाब नॅशनल बँक ही देशातली दुसऱ्या क्रमांकाची तर एकूण मालमत्तेच्या बाबतीत चौथ्या क्रमांकाची बँक आहे.

---